Cờ Tướng là gì? Lịch sử, nguồn gốc và ý nghĩa văn hoá

Cờ Tướng (Xiangqi) không chỉ là một trò chơi giải trí phổ biến, mà còn là một di sản văn hóa, một môn nghệ thuật chiến thuật kinh điển đã in sâu vào đời sống xã hội Á Đông qua hàng ngàn năm. Từ những ván cờ trên vỉa hè náo nhiệt đến các giải đấu chuyên nghiệp đầy kịch tính, Cờ Tướng luôn đòi hỏi người chơi phải vận dụng tối đa trí tuệ, sự tập trung và khả năng nhìn xa trông rộng.

Trong bài viết này, Trò Chơi Dân Gian (TCDG) sẽ đưa bạn tìm hiểu Cờ Tướng là gì, nguồn gốc, dòng chảy lịch sử thăng trầm và những giá trị sâu sắc mà Cờ Tướng mang lại.

Cờ Tướng, hay Tượng Kỳ (象碁), là một trò chơi cờ chiến thuật dành cho hai người chơi, mô phỏng một trận chiến thu nhỏ giữa hai phe. Các quân cờ đại diện cho những thành phần quân đội cốt lõi: từ Tướng (chủ huy), Quân sư (Sĩ), Voi (Tượng), Ngựa (Mã), Pháo, Xe chiến cho đến Binh (Tốt).

Cờ Tướng được chơi trên một bàn cờ đặc biệt và sử dụng tổng cộng 32 quân cờ chia đều cho hai phe (thường là Đỏ và Đen).

• Bàn cờ: Là hình chữ nhật, có 9 đường dọc và 10 đường ngang. Các quân cờ được đặt trên các giao điểm của bàn cờ (khác với Cờ Vua đặt trong ô vuông).

• Sông (Hà): Khoảng trống lớn ở giữa bàn cờ. Sông không chỉ là ranh giới chiến lược mà còn ngăn cách quân Tượng của hai bên, đồng thời là mốc để Tốt được phép di chuyển ngang.

• Cửu Cung: Hai ô vuông 3×3 ở trung tâm khu vực Tướng, còn gọi là Cung Tướng. Đây là khu vực phòng thủ tối mật, hạn chế phạm vi di chuyển của Tướng và Sĩ.

• Quân cờ: Mỗi bên có 16 quân gồm: 1 Tướng, 2 Sĩ, 2 Tượng, 2 Xe, 2 Mã, 2 Pháo, và 5 Tốt.

• Vị trí quân cờ: Các quân cờ được đặt trên các giao điểm của bàn cờ (không phải đặt trong ô vuông như Cờ Vua).

• Địa hình đặc trưng: Bàn cờ bị chia cắt bởi Sông (Hà) và có một khu vực phòng thủ trung tâm được gọi là Cung (Cửu Cung), hạn chế phạm vi di chuyển của Tướng và Sĩ.

• Quân Pháo độc đáo: Cờ Tướng có quân Pháo, một quân cờ di chuyển thẳng nhưng phải nhảy qua một quân cờ khác (“ngòi nổ”) để bắt quân đối phương.

• Cách đi của các quân Mã, Tượng, Tốt bị ảnh hưởng bởi các vật cản/điều kiện (“cản Mã,” “cản Tượng”), khiến cho chiến thuật điều quân phải linh hoạt hơn và dễ bị đối thủ phong tỏa.

Nguồn gốc cờ tướng được xem là từ Trung Quốc, nhưng cũng có giải thuyết khác cho rằng nguồn gốc Cờ tướng là Ấn Độ. TCDG cũng đã tìm nhiều nguồn thông tin khác nhau thì hầu hết đều cho rằng nguồn gốc Cờ tướng là Trung Quốc.

2.1. Nguồn gốc thời cổ đại

• Từ trò chơi cờ cổ: Cờ Tướng được cho là có nguồn gốc từ các trò chơi cờ chiến thuật cổ đại của Trung Quốc, nổi bật nhất là trò Lục Bác (trò chơi cờ và sử dụng xúc xắc nên có tên Lục Bác – đã thất truyền).

• Thời kỳ hoàn thiện: Cấu trúc và luật chơi Cờ Tướng hiện đại dần được chuẩn hóa trong khoảng thời kỳ nhà Đường và phát triển mạnh mẽ, hoàn thiện dưới thời kỳ nhà Tống.

• Thiết lập Bàn cờ: Chính trong giai đoạn Tống, các yếu tố đặc trưng như bàn cờ 9×10, Sông (Hà) và Cung (Cửu Cung) đã được thiết lập vững chắc, tạo nên chiến trường Cờ Tướng ngày nay.

• Hoàn thiện Quân cờ: Các quân cờ được sắp xếp để mô phỏng một trận chiến quân sự thực tế, nhấn mạnh vào sự cân bằng giữa tấn công (Xe, Pháo, Mã) và phòng thủ (Sĩ, Tượng).

2.2. Ý nghĩa tên gọi

Tên gọi Tượng Kỳ (象碁) mang ý nghĩa là “Trò chơi Hình Tượng,” bởi vì nó tái hiện một cách sống động mô hình chiến trận với đầy đủ các quân cờ đại diện cho các thành phần trong quân đội.

Giống như những trò chơi trí tuệ kinh điển khác của Á Đông như Cờ Vây hay Mạt Chược, Cờ Tướng đã trải qua bao thăng trầm lịch sử và vẫn tồn tại mạnh mẽ, minh chứng cho giá trị vĩnh cửu của nó. TCDG mời bạn điểm lại những mốc lịch sử đáng chú ý.

• Thời kỳ Tống – Minh: Có lẽ đây là giai đoạn mà Cờ Tướng được coi trọng nhất. Giai đoạn này giới qúy tộc và tri thức phong kiến coi Cờ Tướng (Kỳ) là một trong tứ nghệ gồm: Cầm, Kỳ, Thi, Họa. Việc chơi cờ không chỉ là giải trí mà còn là biểu hiện của sự tao nhã, tài trí, và khả năng bày binh bố trận (chiến thuật). Sự phổ biến này cho thấy sự ủng hộ mạnh mẽ từ tầng lớp tinh hoa. Đây là giai đoạn vàng son cho việc chuẩn hóa luật chơi. Các bộ sách ghi chép về các thế cờ, luật chơi và các ván đấu nổi tiếng (Kỳ Phổ) bắt đầu xuất hiện rộng rãi, tiêu biểu như các tác phẩm từ thời Tống và Minh. Sự ra đời của Kỳ Phổ giúp truyền bá Cờ Tướng rộng rãi hơn và biến nó thành một môn học thuật.

• Trải qua thời kì Phong kiến, cũng có những sự ủng hộ và hạn chế, nghiêm cấm đối với Cờ tướng. Cờ tướng thường bị đánh đồng với “cờ bạc” hoặc chơi bời vô bổ, đặc biệt là khi giới quan lại sa đà vào việc cờ bạc mà bỏ bê công việc. Những lời chỉ trích này không cấm trò chơi, nhưng hạn chế sự ủng hộ của triều đình đối với các hoạt động liên quan đến cờ bạc.

• Giai đoạn Hiện Đại: Trong thời kỳ Cách mạng Văn hóa (1966-1976), nhiều hoạt động văn hóa truyền thống, bao gồm cả Cờ Tướng, đã bị hạn chế và đàn áp do bị coi là tàn dư phong kiến hoặc yếu tố tư sản. Tuy nhiên, môn cờ đã phục hồi nhanh chóng sau giai đoạn này.

• Thành lập Hiệp hội Cờ Tướng Trung Quốc (CXA): Việc thành lập CXA đã đưa Cờ Tướng trở thành một môn thể thao chính thức, thúc đẩy các giải đấu chuyên nghiệp và hệ thống xếp hạng kiện tướng quốc gia và quốc tế.

• Đưa vào Đại hội Thể thao Châu Á: Cờ Tướng đã được đưa vào thi đấu tại Asian Games (Đại hội Thể thao Châu Á) từ năm 2010, đánh dấu sự công nhận quốc tế và thể thao hóa cao độ của môn cờ này.

Nếu phải kể tên một trò chơi trí tuệ có sức sống bền bỉ và độ thịnh hành sâu rộng nhất tại Việt Nam qua nhiều thế kỷ, câu trả lời chắc chắn là Cờ Tướng.

Người Việt không chỉ đơn thuần tiếp nhận, mà còn nâng tầm Cờ Tướng thành một biểu tượng văn hóa độc đáo. Điển hình là sự xuất hiện của Cờ Người – một nét đẹp không thể thiếu trong các lễ hội lớn, nơi con người hóa thân thành các quân cờ, tái hiện những trận chiến long trời lở đất đầy mưu lược.

Sức hút của Cờ Tướng còn thể hiện qua tính đại chúng tuyệt đối:

• Trên đấu trường chuyên nghiệp: Việt Nam sở hữu một hệ thống các giải thi đấu trong nước và quốc tế uy tín, cùng với vô số giải đấu phong trào được tổ chức sôi nổi tại các địa phương.

• Trong đời sống thường ngày: Chỉ cần dừng chân tại bất kỳ quán nước, vỉa hè hay dưới bóng cây nào, bạn đều dễ dàng bắt gặp những nhóm người đang say sưa chơi và bình phẩm từng nước cờ.

Vậy, điều gì đã khiến môn cờ này được người Việt ưa chuộng và giữ vị thế độc tôn đến vậy? Hãy cùng TCDG điểm qua các giai đoạn phát triển của Cờ Tướng tại Việt Nam để giải mã sức hấp dẫn vượt thời gian này.

Cờ Tướng (Cờ Gánh) du nhập vào Việt Nam từ rất sớm, chủ yếu thông qua các đợt giao lưu văn hóa và quân sự với Trung Hoa qua hàng ngàn năm lịch sử.

• Mốc Thời Gian Ước Tính: Không có tài liệu ghi chép chính xác ngày cờ Tướng xuất hiện, nhưng các nhà nghiên cứu ước tính rằng trò chơi này đã xuất hiện và bén rễ ở Việt Nam từ thời kỳ Bắc thuộc (trước thế kỷ 10). Đến thời Lý – Trần (thế kỷ 11-14), các biến thể cờ đã được giới quý tộc yêu thích, và đến thời Hậu Lê – Nguyễn (thế kỷ 15-19), nó đã phổ biến rộng rãi trong dân gian.

• Giá Trị Văn Hóa: Cùng với Cờ Người, Cờ Tướng nhanh chóng trở thành một phần không thể thiếu trong sinh hoạt văn hóa dân gian, đặc biệt là vào các dịp lễ hội, Tết Nguyên Đán, hay các buổi họp mặt cộng đồng.

• Giai Đoạn Phát Triển Hiện Đại: Sau năm 1975, Cờ Tướng Việt Nam bắt đầu được thể thao hóa mạnh mẽ. Các giải đấu cấp Quốc gia, Cấp tỉnh/thành được tổ chức thường xuyên.

• Thành Tựu Quốc Tế: Việt Nam đã vươn lên trở thành một cường quốc Cờ Tướng ở Châu Á và Thế giới. Các kiện tướng Việt Nam như Nguyễn Thành Bảo, Lại Lý Huynh, Võ Minh Nhất… đã đạt được nhiều thành tích cao tại các giải Vô địch Châu Á và Thế giới, khẳng định vị thế và sự ủng hộ của nhà nước đối với môn thể thao trí tuệ này.

• Không Có Lịch Sử Cấm Đoán Chính Thức: Khác với một số hoạt động khác, Cờ Tướng tại Việt Nam luôn được coi là một thú vui tao nhã và lành mạnh. Dù đôi lúc bị nhầm lẫn với cờ bạc ở các khu vực dân gian, nhưng Cờ Tướng chưa từng bị cấm đoán chính thức. Ngược lại, nó luôn được khuyến khích như một hoạt động phát triển trí tuệ.

Cờ Tướng không chỉ là trò chơi mà còn là một hoạt động kết nối xã hội tuyệt vời, một “sân khấu quần chúng” nơi mọi người giao lưu và bình luận. Những ván cờ ngoài trời ở quán trà, công viên, hay góc phố luôn thu hút một đám đông tụ tập say sưa. Chính không khí sôi động, gần gũi và sự tham gia của người xem đã tạo nên nét văn hóa đặc sắc:

• Sự Tham Gia Nhiệt Thành: Có một điều kỳ lạ và thú vị ở Cờ Tướng Việt Nam là vai trò của khán giả thường lấn át vai trò của người chơi. Khác với nhiều môn thể thao trí tuệ khác, người xem không đứng ngoài cuộc. Họ bình phẩm, góp ý, thậm chí là điều quân thay cho người chơi.

• Từ Tranh Cãi Đến Kết Nối: Cá nhân tôi đã nhiều lần chứng kiến những tình huống hài hước: Hai người bạn có thể tranh cãi gay gắt về một nước cờ, cáu giận và bỏ đi vì không được người chơi đồng ý; nhưng rồi, ngày hôm sau, họ lại vui vẻ ngồi xuống bàn cờ, thậm chí là đối thủ của nhau.

• Cá Tính Của Ván Cờ: Nhiều khi một ván cờ chỉ có hai người chơi, nhưng lại có hàng chục ý kiến khác nhau từ người xem. Chính sự tham dự nhiệt tình và đôi khi là quá mức của đám đông này đã biến mỗi ván cờ trở thành một sự kiện cộng đồng, một cuộc thảo luận chiến thuật ngẫu hứng, làm nên cái lạ, cái hay không thể tìm thấy ở đâu khác của Cờ Tướng Việt.

Cờ Tướng không chỉ là một trò chơi giải trí mà còn là hình thức mô phỏng một trận chiến quân sự thu nhỏ trên bàn cờ, điều này đặc biệt cộng hưởng sâu sắc với triết lý và tư duy chiến thuật truyền thống của người Việt.

• Tôn vinh Trí Tuệ và Sự Khéo Léo: Trong bối cảnh nhiều môn thể thao hoặc trò chơi trên thế giới coi trọng yếu tố thể lực hay thể hình – nơi người Việt có thể gặp bất lợi về mặt sinh học – thì các môn thiên về trí tuệ và sự khéo léo lại là sân chơi khẳng định thế mạnh vượt trội của người Việt. Cờ Tướng chính là môn thể thao trí óc lý tưởng, nơi người chơi chỉ cần vận dụng tối đa sự thông minh, khả năng tư duy logic và sự tinh tế trong cách điều binh khiển tướng.

• Khả năng “Liệu Cơ Tùy Biến”: Người chơi Cờ Tướng giỏi không phải là người đi theo công thức cứng nhắc, mà là người biết “liệu cơ tùy biến” – dựa vào tình hình thực tế trên bàn cờ để đưa ra chiến thuật tối ưu nhất. Điều này rất gần với sự ứng biến, sáng tạo và linh hoạt đã trở thành bản sắc của người Việt trong mọi mặt đời sống.

Cờ Tướng được mệnh danh là “Môn thể thao của mọi nhà” vì khả năng xóa nhòa mọi ranh giới xã hội.

• Vượt qua Khoảng Cách và Tài Chính: Cờ Tướng không giới hạn độ tuổi, giới tính, hay tầng lớp. Chi phí để tham gia cực kỳ thấp; chỉ cần một bộ bàn cờ đơn giản, mọi người đều có thể bắt đầu. Sự dễ tiếp cận này đã giúp Cờ Tướng thâm nhập sâu vào mọi ngõ ngách đời sống.

• Sự Phát Triển Của Công Nghệ: Ngày nay, với sự bùng nổ của các nền tảng chơi cờ online, việc tìm kiếm đối thủ có trình độ phù hợp và vượt qua rào cản địa lý đã trở nên vô cùng thuận lợi. Người chơi có thể đấu trí với bất kỳ ai, bất cứ lúc nào.

• Ưu Thế Của Trải Nghiệm Trực Tiếp: Tuy nhiên, đối với phần lớn người Việt, Cờ Tướng mang tính chất giải trí cộng đồng sâu sắc. Việc chơi, xem và bình luận trực tiếp cùng với cộng đồng tại quán nước, vỉa hè vẫn mang lại niềm vui và sự thú vị gấp bội so với việc đối diện với màn hình điện thoại hay máy tính. Sự huyên náo, nhiệt thành của người xem chính là linh hồn không thể thay thế của Cờ Tướng truyền thống.

Vượt xa mục đích giải trí, Cờ Tướng là một “học đường” không chính thức rèn luyện những phẩm chất quan trọng của một người cầm quân:

• Tập Trung và Dự Đoán: Cờ Tướng buộc người chơi phải rèn luyện sự tập trung cao độ và khả năng tư duy nhiều nước đi (tầm nhìn dài hạn). Để chiến thắng, người chơi phải không ngừng dự đoán các tình huống có thể xảy ra và lường trước ý đồ đối thủ.

• Kiên Nhẫn và Trí Tuệ: Môn cờ này thúc đẩy trí tuệ bằng cách yêu cầu người chơi phải phân tích, đánh giá tình hình và đưa ra quyết định tối ưu. Đồng thời, nó rèn luyện sự kiên nhẫn – không nóng vội trước lợi ích nhỏ và biết chờ đợi thời cơ chín muồi.

• Bài Học Về Hậu Quả: Cờ Tướng dạy cho người chơi bài học quý giá về trách nhiệm với lựa chọn của mình, qua đó phát triển khả năng lập kế hoạch và hành động một cách có tính toán trong cuộc sống.

Cờ Tướng đã chứng minh được vị thế độc tôn của mình, không chỉ là một trò chơi mà còn là một di sản văn hóa sống động và một trường học chiến lược vĩ đại. Qua dòng chảy lịch sử thăng trầm ở cả Trung Quốc và Việt Nam, môn cờ này đúc kết được những giá trị cốt lõi:

• Văn Hóa: Là cầu nối xóa nhòa mọi ranh giới xã hội, tạo nên không khí cộng đồng sôi nổi và độc đáo (Cờ Người, Cờ Vỉa Hè).

• Chiến Thuật & Trí Tuệ: Là nơi tôn vinh trí tuệ và sự khéo léo, rèn luyện khả năng tập trung, dự đoán, và tư duy “Liệu cơ tùy biến.”

Nếu đã cảm nhận được sức hấp dẫn và chiều sâu của Cờ Tướng qua các phân tích trên, đã đến lúc bạn bước từ lý thuyết sang thực hành! Hành trình chinh phục môn cờ thú vị này bắt đầu bằng việc nắm vững luật chơi và cách điều khiển từng quân cờ.

TCDG sẽ tiếp tục đồng hành cùng bạn qua loạt bài viết chuyên sâu tiếp theo. Hãy cùng TCDG khám phá chi tiết từng quân cờ và các luật chơi cơ bản.

Bạn đã sẵn sàng bước vào thế giới mưu lược của Tượng Kỳ chưa?

Đón chờ Bài 2: Cấu Tạo Chi Tiết Bàn Cờ Tướng và Luật Chơi Cơ Bản – sẽ sớm ra mắt trên TCDG!