I. Mở bài
Giữa nhịp sống hiện đại xô bồ, khi những trò chơi công nghệ chiếm lĩnh tuổi thơ, ta lại nhớ về những tiếng cười vang vọng trên sân đình, bãi đất, hay bờ ruộng… nơi những trò chơi dân gian từng rộn ràng suốt bao thế hệ. Đó không chỉ là những phút giây giải trí đơn thuần, mà còn là nơi ươm mầm tính cách, nuôi dưỡng tâm hồn và gắn kết cộng đồng. Trò chơi dân gian, theo thời gian, đã trở thành một phần không thể thiếu của bản sắc văn hóa Việt Nam, một kho báu quý giá cần được trân trọng, bảo tồn và phát huy.
II. Trò chơi dân gian là gì?
Trò chơi dân gian là những trò chơi được lưu truyền trong cộng đồng qua nhiều thế hệ, thường được chơi trong các dịp lễ hội, sân trường hay đơn giản chỉ là những buổi chiều quê yên bình. Không cầu kỳ về dụng cụ, không ràng buộc bởi không gian hay thời gian, trò chơi dân gian dễ tổ chức, dễ hòa nhập, và luôn mang đậm hơi thở cuộc sống.
Phân loại phổ biến của trò chơi dân gian:
1. Theo hình thức tổ chức:
o Chơi cá nhân: bắn bi, nhảy lò cò…
o Chơi theo nhóm nhỏ: ô ăn quan, chuyền, rồng rắn lên mây, nhảy dây…
o Chơi đông người: kéo co, nhảy sạp, bịt mắt bắt dê…
2. Theo đặc điểm vận động:
o Trò chơi trí tuệ: Ô ăn quan, cờ gánh…
o Trò chơi thể lực: Kéo co, mèo đuổi chuột, nhảy bao bố…
o Trò chơi khéo léo: Gảy thun, chơi chuyền, ném còn…
o Trò chơi tổng hợp: Trốn tìm, rồng rắn lên mây, bịt mắt bắt dê, cá sấu lên bờ…
Mỗi trò chơi là một thế giới nhỏ, nơi trẻ em được thỏa sức tưởng tượng, vận động và gắn kết với bạn bè mà không cần đến bất kỳ thiết bị hiện đại nào.
III. Ý nghĩa của trò chơi dân gian
Không chỉ là hình thức giải trí, trò chơi dân gian mang trong mình nhiều tầng ý nghĩa sâu sắc, có tác động tích cực đến thể chất, tinh thần và trí tuệ của người chơi, đặc biệt là trẻ em và thanh thiếu niên:
1. Giáo dục nhân cách, phát triển toàn diện:
Thông qua trò chơi, trẻ học được sự kiên trì, tinh thần đồng đội, tôn trọng luật chơi và lòng nhân ái. Mỗi trò chơi là một “bài học sống” về cách hành xử, hợp tác và vượt qua thử thách.
2. Phát triển trí não:
Những trò chơi như ô ăn quan, cờ gánh… đòi hỏi tư duy logic, khả năng tính toán và dự đoán tình huống – giúp kích thích sự phát triển trí tuệ, óc chiến lược và sự nhạy bén trong suy nghĩ.
3. Phát triển thể lực và kỹ năng vận động:
Các trò như kéo co, nhảy sạp, nhảy dây, ném còn… giúp người chơi vận động toàn thân, tăng cường sức khỏe, sự dẻo dai, nhanh nhẹn và khả năng phản xạ.
4. Giảm căng thẳng, giải tỏa tinh thần:
Trong bối cảnh học tập và làm việc áp lực, tham gia trò chơi dân gian là cách tuyệt vời để thư giãn, cười đùa, hòa mình vào thiên nhiên, từ đó giúp giảm stress và cải thiện sức khỏe tinh thần.
5. Gắn kết cộng đồng, nuôi dưỡng tình làng nghĩa xóm:
Trò chơi dân gian thường được chơi theo nhóm, tập thể, tạo điều kiện cho sự giao tiếp, sẻ chia và hợp tác giữa người chơi – từ đó hình thành các mối quan hệ thân tình, đoàn kết.
6. Gìn giữ bản sắc văn hóa:
Mỗi trò chơi gắn với một vùng miền, một tập tục, một lối sống riêng – chính là mảnh ghép sống động trong bức tranh văn hóa dân tộc Việt.
IV. Trò chơi dân gian Việt Nam và những nét tương đồng với các nước trên Thế giới
Có một điều thú vị là rất nhiều trò chơi dân gian ở Việt Nam có nét tương đồng với các nước trong khu vực và trên Thế giới:
• Nhảy Sạp (hay còn gọi Múa Sạp) của người Thái ở Tây Bắc Việt Nam giống với điệu nhảy Tinikling ở Philippines hay Nhảy sạp Cheraw ở Ấn Độ.
• Ô ăn quan có nét tương đồng với trò Mancala của châu Phi và nhiều phiên bản ở châu Á.
• Kéo co được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể chung của nhiều quốc gia, bao gồm Việt Nam, Hàn Quốc, Campuchia, Philippines.
• Trò chơi Chuyền của Việt Nam giống trò Gonggi của Hàn Quốc và Otedama của Nhật Bản.
• Một số trò vận động truyền thống tại miền Bắc Việt Nam như trò ‘Ù’ cũng có điểm tương đồng với Kabaddi – một môn thể thao cổ truyền nổi tiếng ở Ấn Độ
Điều này cho thấy rằng trò chơi dân gian không chỉ là tài sản văn hóa riêng của một quốc gia, mà còn là biểu tượng của sự giao thoa, kết nối giữa các nền văn minh. Dù xuất hiện ở những vùng đất khác nhau, mang những tên gọi khác nhau, nhưng tinh thần cốt lõi – hướng đến cộng đồng, sự gắn kết, niềm vui giản dị và sự phát triển thể – trí – tâm – đều giống nhau một cách kỳ diệu.
V. Từ trò chơi dân gian đến thể thao hiện đại
Không phải ngẫu nhiên mà nhiều môn thể thao hiện đại ngày nay đều có nguồn gốc từ những trò chơi dân gian cổ xưa. Trên khắp thế giới, trò chơi dân gian chính là chiếc nôi nuôi dưỡng tinh thần vận động, ý chí thi đấu và tinh thần đoàn kết – những yếu tố cốt lõi tạo nên thể thao hiện đại.
Tại Trung Hoa cổ đại, trò Cuju – một hình thức đá bóng bằng da – được xem là tiền thân của bóng đá. Ở châu Âu thời trung cổ, những trò ném đĩa, vật tay, đua ngựa là thú tiêu khiển dân dã, nhưng chính từ đó mà các môn như bóng đá, điền kinh, cưỡi ngựa, vật tự do dần hình thành, được cải tiến và trở thành môn thi đấu chính thức toàn cầu.
Việt Nam cũng không nằm ngoài dòng chảy ấy. Kéo co, vốn là trò chơi cộng đồng quen thuộc mỗi dịp hội làng, giờ đây được công nhận là môn thi đấu tại các lễ hội thể thao quốc gia và còn là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại do UNESCO ghi danh chung cho nhiều quốc gia. Ném còn, từ nghi lễ mang tính tâm linh của người dân tộc vùng cao, ngày nay trở thành môn biểu diễn nghệ thuật được tổ chức quy mô trong các lễ hội lớn.
Ở chiều ngược lại, câu hỏi đáng suy ngẫm là: Liệu một ngày nào đó, trò chơi dân gian của Việt Nam có thể vươn lên trở thành một môn thể thao toàn cầu?
Câu trả lời hoàn toàn khả thi. Bởi vì trong mỗi trò chơi dân gian đều chứa đựng sự độc đáo về luật chơi, sự cuốn hút trong tương tác tập thể và tinh thần cạnh tranh lành mạnh – những yếu tố mà thể thao hiện đại luôn tìm kiếm. Hãy tưởng tượng một ngày, Ném còn được tổ chức như một bộ môn thi đấu nghệ thuật ở Olympic dân gian thế giới, Nhảy sạp được biểu diễn trong những lễ hội văn hóa tại châu Âu, hay Ô ăn quan trở thành trò chơi chiến thuật quốc tế – đó không chỉ là giấc mơ, mà là hướng đi thiết thực nếu chúng ta biết giữ gìn, sáng tạo và lan tỏa.
VI. Trò chơi dân gian – Cầu nối văn hóa, niềm tự hào dân tộc
Trong thời đại toàn cầu hóa, khi mỗi quốc gia đều tìm cách khẳng định bản sắc riêng để tạo dấu ấn trên bản đồ văn hóa thế giới, thì trò chơi dân gian chính là một “ngôn ngữ không lời” – dễ tiếp cận, dễ lan tỏa nhưng lại chứa đựng chiều sâu lịch sử và tâm hồn dân tộc.
Cũng như trang phục truyền thống, ẩm thực dân gian hay âm nhạc cổ truyền, trò chơi dân gian là một phần không thể tách rời của “bộ mặt mềm” văn hóa Việt Nam – sống động, gần gũi và đầy sức cuốn hút với du khách quốc tế.
Chúng ta từng tự hào khi trò chơi kéo co được UNESCO vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, không chỉ cho Việt Nam mà còn cho Hàn Quốc, Campuchia và Philippines. Điều này càng khẳng định rằng: trò chơi dân gian là một nét đẹp mang tính toàn cầu, và Việt Nam có đầy đủ những giá trị đặc sắc để góp mặt, thậm chí nổi bật, trong bức tranh văn hóa đó.
Một số trò chơi dân gian tiêu biểu, mang đậm tinh thần Việt, hoàn toàn có thể trở thành biểu tượng văn hóa giới thiệu đến bạn bè thế giới:
• Ném còn – không chỉ đơn thuần là trò chơi, mà còn là nghi lễ mang tính tâm linh độc đáo của các dân tộc vùng cao, thể hiện khát vọng sinh sôi, hòa hợp giữa con người và trời đất.
• Pháo đất – trò chơi đậm chất Việt, gắn bó mật thiết với cuộc sống lao động và nền văn minh lúa nước. Không chỉ đòi hỏi sự khéo léo và tinh thần đồng đội, Pháo đất mang hương vị của bùn đất, của đồng ruộng, như một lời nhắc về nguồn cội, về sự gắn bó sâu sắc giữa con người Việt Nam với thiên nhiên và nghề nông. Đây không chỉ là một trò chơi, mà còn là biểu tượng của bản sắc nông thôn Việt – mộc mạc, kiên cường và đầy sức sống.
• Nhảy sạp – với âm nhạc rộn ràng và những bước chân nhịp nhàng, vừa là trò chơi, vừa là điệu múa nghệ thuật phản ánh sự hòa hợp, vui tươi và thân thiện của người Việt.
Từ những trò chơi mang tính biểu tượng đó, chúng ta có thể xây dựng nên các mô hình du lịch văn hóa, lễ hội trải nghiệm hoặc các sự kiện văn hóa truyền thống – vừa giữ gìn di sản, vừa quảng bá bản sắc Việt Nam theo cách chân thực và hấp dẫn nhất.
Trò chơi dân gian không chỉ là những ký ức tuổi thơ, mà còn là nhịp cầu kết nối văn hóa, là niềm tự hào dân tộc, và là thông điệp mạnh mẽ gửi đến thế giới: Việt Nam – một đất nước giàu truyền thống, thân thiện và đầy bản sắc.
VII. Thực trạng trò chơi dân gian hiện nay: Mai một hay trở lại?
Đã có một thời, trò chơi dân gian là sợi dây vô hình gắn kết lũ trẻ trong xóm, là tiếng cười vang lên giữa trưa hè oi ả, là sự ấm áp nơi góc sân gạch dù chỉ với vài viên sỏi, chiếc que tre hay trái bóng làm từ lá chuối. Những năm tháng khó khăn, vật chất thiếu thốn, nhưng lũ trẻ vẫn quây quần bên nhau, chơi những trò chơi mộc mạc với niềm vui rộn ràng và tình cảm chan chứa.
Thế nhưng ngày nay, trong nhịp sống hiện đại, sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ và thiết bị điện tử lại đang tạo nên những khoảng cách vô hình giữa con người với nhau, đặc biệt là giữa trẻ em với cộng đồng. Mỗi đứa trẻ nay có thể ngồi hàng giờ trước màn hình mà không cần ai bên cạnh, không còn những trò chơi tập thể, không còn tiếng hò reo rộn rã sân đình.
Tuy nhiên, trước thực trạng đó, nhiều chính sách và chương trình cấp quốc gia đã được triển khai nhằm gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa của trò chơi dân gian trong đời sống đương đại.
• Ở trường học, trò chơi dân gian đang dần được đưa vào hoạt động ngoại khóa, giáo dục thể chất, kỹ năng sống.
• Trong các lễ hội, sự kiện văn hóa, các đoàn thể, tổ chức địa phương vẫn đang rất nỗ lực khôi phục và duy trì trò chơi dân gian như một phần của hồn Việt.
• Một số sáng kiến mới cũng đưa trò chơi dân gian lên nền tảng số hóa, làm video hướng dẫn, tạo minigame truyền thống trên mạng xã hội để thu hút giới trẻ.
• Đặc biệt, trong các chương trình phát triển du lịch và quảng bá quốc gia, trò chơi dân gian ngày càng được xem là yếu tố nổi bật để truyền tải bản sắc văn hóa Việt Nam. Các lễ hội dân gian, tour du lịch trải nghiệm, sự kiện giao lưu văn hóa trong và ngoài nước đều ưu tiên giới thiệu trò chơi dân gian như một “đại sứ mềm” giúp bạn bè quốc tế hiểu hơn về tinh thần, tính cách và vẻ đẹp con người Việt Nam.
Tuy nhiên, chính trong gia đình, trong các cộng đồng làng xã – nơi từng là chiếc nôi của các trò chơi dân gian – thì sự mai một lại diễn ra rõ nét nhất. Nhiều thế hệ trẻ lớn lên mà chưa từng biết chơi ô ăn quan, nhảy dây, bắn bi… Chúng ta không thể chỉ trông chờ vào nhà trường hay lễ hội – trò chơi dân gian sẽ không thể sống nếu thiếu đi những sân chơi thực sự, những con người thực sự và một cộng đồng thực sự.
Vì vậy, trách nhiệm gìn giữ trò chơi dân gian là trách nhiệm của tất cả chúng ta:
• Người lớn hãy kể lại, chơi cùng, khơi dậy ký ức tuổi thơ để truyền lửa cho thế hệ sau.
• Nhà trường hãy mạnh dạn đưa trò chơi dân gian vào giáo trình, như một phần quan trọng của giáo dục nhân cách, văn hóa và thể chất.
• Các tổ chức, đoàn thể hãy tiếp tục tổ chức sân chơi, lễ hội, để tạo cơ hội cho trẻ em được sống trong không gian truyền thống.
• Truyền thông, báo chí, người sáng tạo nội dung hãy lan tỏa trò chơi dân gian bằng những hình thức mới mẻ, hiện đại nhưng không làm mất đi hồn cốt xưa.
• Và chính mỗi đứa trẻ, khi được chơi, được cảm nhận niềm vui giản dị ấy – sẽ trở thành người giữ lửa tiếp theo cho trò chơi dân gian Việt Nam.
Trò chơi dân gian không nằm trên sách vở – nó sống trong tiếng cười, ánh mắt, bàn tay, và những ký ức gắn bó giữa người với người. Khi mỗi người cùng trân quý và gìn giữ, trò chơi dân gian sẽ không chỉ “trở lại”, mà còn rực rỡ hơn bao giờ hết.
VIII. Kết luận
Trò chơi dân gian không chỉ là ký ức tuổi thơ, mà còn là tinh hoa văn hóa – là bản sắc dân tộc. Trong từng tiếng cười, từng nhịp chân, từng luật chơi giản dị là cả một nền tảng giáo dục, nghệ thuật và nhân văn sâu sắc.
Giữ gìn trò chơi dân gian chính là giữ lại một phần hồn Việt – để mai này, con cháu chúng ta vẫn được nghe tiếng reo vui trên sân đình, vẫn tự hào kể cho bạn bè thế giới về một Việt Nam rực rỡ bản sắc và tràn đầy sức sống.
Xem thêm: